สังคมของ ม. มด

*** ศศิธร หาสิน
มด อาศัยอยู่รวมกันเป็นกลุ่ม (colony) มีการจัดระบบพฤติกรรมภายในกลุ่มอย่างเป็นระเบียบ ภายใน 1 กลุ่ม แบ่งออกเป็นวรรณะต่างๆ คือ ราชินี (queen) มดวรรณะสืบพันธุ์ และกลุ่มมดงาน โดยแต่ละวรรณะจะมีหน้าที่รับผิดชอบแตกต่างกันจากความเป็นอยู่ และการแบ่งหน้าที่รับผิดชอบของมดภายในกลุ่ม ดังนั้น สามารถจัดกลุ่มของมดเป็นแมลงสังคมที่แท้จริง (Eusocial insect)
ราชินี (queen) ภายใน 1 รัง จะมีเพียง 1 ตัว หรือมากกว่า 1 ตัว เป็นเพศเมียที่ทำหน้าที่วางไข่ ซึ่งจะพัฒนาไปเป็นมดวรรณะสืบพันธุ์และมดงานต่อไป มดราชินีจะมีขนาดใหญ่ โดยเฉพาะส่วนอกซึ่งจะพบร่องรอยของปีก และส่วนของท้องที่ขยายใหญ่เพิ่มขึ้นเรื่อยๆ นอกจากนี้ราชินีจะเป็นตัวกำหนดพฤติกรรม จำนวนประชากร และเพศของมดภายในรัง
Recurvidris sp. : a, b: มดราชินี ; c: มดงาน
มดวรรณะสืบพันธุ์เป็นมดที่มีปีก ตารวมและตาเดี่ยว จะพบอยู่ในรังเป็นบางช่วงเท่านั้น รอเวลาที่จะออกจากรัง เพื่อผสมพันธุ์และไปสร้างรังใหม่ ภายใน 1 รัง จะมีทั้งเพศผู้และเพศเมีย (อาศัยภายในรังในเวลาสั้นๆ เท่านั้น) - มดเพศเมีย (female) มีขนาดใหญ่ มีปีก เมื่อผสมพันธุ์แล้วจะสลัดปีกทิ้ง แล้วเริ่มสร้างรังวางไข่ - มดเพศผู้ (male) มีปีก ขนาดใกล้เคียงกับมดงาน มีหน้าที่เพียงแค่ผสมพันธุ์อย่างเดียว รูปร่างคล้ายต่อ และแตน แตกต่างจากมดเพศเมีย
มดสกุล Camponotus : a: มดเพศผู้ ; b: มดเพศเมีย ; c: มดงาน
มดงาน (worker) เป็นมดตัวเมียที่เป็นหมัน มีจำนวนมากที่สุดภายในรัง มีหน้าที่คอยหาอาหาร ป้องกันศัตรู ดูแลรัง ไข่ ตัวอ่อน รวมทั้งราชินี มดงานเป็นวรรณะที่พบเห็นได้บ่อยที่สุด ภายในรังจะมีการแบ่งหน้าที่การทำงานอย่างชัดเจน ขึ้นอยู่กับอายุของมดงาน เช่น มดงานที่ออกจากดักแด้ใหม่ๆ จะยังคงอยู่ภายในรัง และดูแลไข่ ตัวหนอน ดักแด้ เมื่อมีอายุมากขึ้น มดงานก็จะเปลี่ยนกิจกรรมจากดูแลครอบครัวมาเริ่มงานใหม่ ในการสร้างรัง ทางเดิน และออกไปหาอาหาร แต่มดงานบางตัวอาจจะดำเนินกิจกรรมที่เหมือนกันตลอดทั้งชีวิต หรือบางกรณี มดงานจะทำกิจกรรมทั้งหมดภายในกลุ่ม
รูปแบบของมดงาน (worker) ในมดบางชนิด อาจแบ่งมดงานออกตามขนาดของมด คือ มดงานขนาดใหญ่ เรียกว่ามดทหาร (major workers) ส่วนมดงานขนาดเล็ก เรียกว่า minor worker ขนาดของมดงานจะมีอิทธิพลต่อการดำเนินกิจกรรม เช่น มดงานที่เป็น major จะพบภายในรังหรือใกล้รังเท่านั้น ขณะที่มดงานที่เป็น minor เท่านั้นที่ออกไปหาอาหารไกลจากรัง สามารถแบ่งรูปแบบของมดงานออกได้ 3 ประเภท คือ
Polymorphic เป็นกลุ่มของมดงานที่มีหลายรูปแบบ เช่น มดง่าม และมดคันไฟ
a, e: มดงานขนาดใหญ่ ; b, c: มดงานขนาดกลาง ; d, f: มดงานขนาดเล็ก
Dimorphic เป็นกลุ่มของมดงานที่มีรูปร่าง และขนาดสองแบบภายในกลุ่ม
Monomorphic เป็นกลุ่มของมดงานที่มีรูปร่าง และขนาดเหมือนกันทั้งกลุ่ม